Tema mapiranja

BITKA ZA KOŠARE KAO MESTO SEĆANJA

Medijska reprezentacija borbi na Košarama 1999. godine[1]

 

Istraživački tim:

Marijana Stojčić, Emilija Cvetković, Anđela Savić

  Centar za primenjenu istoriju (CPI), Beograd

 

 

Uvod

 

Kada govorimo o mestima sećanja ne govorimo samo o geografskim lokalitetima, već i o memorijskim podlogama i kulturnim referencama koje su u funkciji izgradnje kolektivnih identiteta.[2] Svako kolektivno sećanje (kao i individualno) zapravo je selektivno, tendencizno i oblikovano potrebama sadašnjice i vizijom budućnosti.[3] Ovo posebno važi za nacionalno sećanje kao oblik „zvaničnog” ili političkog sećanja, koje je utemeljeno u političkim institucijama i uvek podrazumeva određenu politiku istorije[4]. To sećanje materijalizuje se u različitim oblicima: u knjigama iz istorije i školskim udžbenicima, muzejskim postavkama, spomenicima i reprezentativnim zdanjima, imenima ulica i praznicima, svečanostima, regulisanjem rituala i upotrebe simbola koji prošlost čine prisutnom u sadašnjosti i tako dalje. Političko korišćenje istorije prvenstveno se rukovodi potragom za „upotrebljivom prošlošću” (useable past), tj. za takvom interpretacijom prošlosti koja se može iskoristiti za ciljeve koje artikulišu politički akteri. Primarna funkcija političkog sećanja je izgradnja nacionalnog identiteta, a određena imaginacijska konstrukcija zajedničke prošlosti suštinska je za stvaranje nacionalne kohezije, odnosno za „zamišljanje” nacije (B. Anderson). Kako to Benington (Geoffrey Bennington) navodi „u centru nacije nalazimo naraciju: priče o nacionalnom poreklu, mitove o očevima osnivačima, rodoslovlja heroja”.[5] Političko sećanje nudi tačke pripovesti koja gradi identitet i odgovore na pitanja odakle dolazimo, koji su značajni momenti u našoj istoriji, ko su naši heroji, za koje se vrednosti zalažemo, ko smo to mi, a politike sećanja nerazdvojive su od politika identiteta. Kroz selekciju i interpretaciju značajnih događaja iz prošlosti tako da jačaju pozitivnu sliku o vlastitom kolektivitetu i pružaju nadahnuće, uzor ili opomenu za sadašnjost i budućnost, kolektivno sećanje postaje spona za unutrašnje povezivanje zajednice i okvir opštih vrednosti i percepcija.[6]

 

S druge strane, i sećanje na poraz ili kolektivno pretrpljene nepravde zbog svog afektivnog naboja još izrazitije mogu da igraju ovu ulogu. Posebno u slučajevima kada se grupni identitet konstituiše oko uloge žrtve, gde naracija viktimizacije postaje sredstvo za legitimizovanje pretenzija u sadašnjosti. Upravo zbog toga što se ovakav identitet često kroji na temelju zajedničkog iskustva marginalizovanja, realnih patnji i nepravdi[7], kada viktimizacija u prošlosti postane centralna tema šovinističkih narativa o nacionalnom mučeništvu i prošlim viktimizacijama, ona može poslužiti za održavanje i perpetuiranje straha, resantimana i mržnje. Na kraju, obe naracije o trijumfu i slavi, porazu i žrtvi mogu da postoje istovremeno, a ono što im je zajedničko je da se potiskuju svi događaji koji bi mogli da budu povezani sa nelagodom, stidom i osećanjima krivice. U sagledavanju prošlosti njihova posledica često su uprošćena crno-bela objašnjenja, nevidljivost žrtava koje pripadaju strani koja je označena kao loša i nevidljivost izvršilaca koji pripadaju strani koja je označena kao dobra i dekontekstualizacija i/ili lažna kontekstualizacija konflik(a)ta. Može se reći da se kroz selekciju onoga što će biti prikazano i/ili naglašeno i izostavljanje nečeg drugog u izvesnom smislu organizuju i konstruišu različite verzije istih istorijskih događaja. Sećanje je neminovno pod uticajem društvenog konteksta, istorijskog trenutka i odnosa moći u kome se ta rekonstrukcija odvija i često više govori o sadašnjosti nego o samoj prošlosti, odražavajući različite identitete, motive i ideološka opredeljenja onih koji se sećaju u određenom istorijskom trenutku. U tom procesu kolektivni identitet se gradi u interakciji između politika sećanja (zvanične/državne kulture sećanja) i zajednica sećanja unutar društva. Prostor gde se to odvija omeđen je odnosom sećanja i zaborava.

 

Imajući u vidu da mediji ne samo odražavaju, već umnogome, kroz različite načine reprezentacije društvenih pojava, i konstruišu predstave u društvenom prostoru, oblikujući povratno i odnos prema njima, na uzorku od 557 medijskih tekstova, objavljenim u periodu od 1. januara 2011. godine do 13. marta 2020. godine, istraživani su načini medijskog izveštavanja 49 informativnih internetskih izdanja dnevnih listova i nedeljnika[8] o događajima koji se u javnom diskursu najčešće imenuju kao bitka na Košarama ili bitka za Košare. Reč je o borbama koje su se u proleće 1999. godine u vreme NATO intervencije vodile oko karaule Košare između Vojske Jugoslavije (VJ) i boraca Oslobodilačke vojske Kosova (OVK). Karaula se nalazila na obroncima Prokletija, nedaleko od Đakovice i Dečana. Kako navode mediji u Srbiji, napad je počeo 9. aprila 1999. godine, kada su pripadnici OVK, potpomognuti Vojskom Albanije i avijacijom NATO, prešli državnu granicu u reonu karaule i napali 53. granični bataljon VJ. U borbama su učestvovale i 125. motorizovana brigada, 63. padobranska brigada, deo 72. specijalne brigade, Vojna policija, deo 549. motorizovane brigade, delovi Prištinskog i Niškog korpusa, rezervisti i domaći i strani dobrovoljci. U ovim događajima u kojima su pretežno učestvovali vojnici i oficiri iz Srbije, poginulo je 108 pripadnika VJ: 18 oficira i podoficira, 50 redovnih vojnika, 13 rezervista, 24 dobrovoljca. Najveći deo poginulih činili su mladići od 18 do 20 godina, mahom iz radničkih i seoskih porodica, koji su bili na odsluženju vojnog roka. Tela nekolicine vojnika nikada nisu dopremljena porodicama. Takođe, po informacijama iz medija u Srbiji, tada je poginulo i više od 200 pripadnika OVK. Borbe su trajale do 10. juna 1999. godine, a zvanično su završene 14. juna 1999. godine, kada se VJ na osnovu Kumanovskog sporazuma, kojim je i okončano tromesečno bombardovanje tadašnje Savezne Republike Jugoslavije, povukla sa Košara.

 

Cilj istaživanja medijske slike dešavanja na Košarama je analiza načina na koji su ona prikazana, kao i načina na koji je takva medijska reprezentacija povezana sa širim društvenim i političkim kontekstom i ukupnim odnosom prema prošlosti devedesetih danas u Srbiji.

 

 

Medijska slika i strategije reprezentacije borbi na Košarama 1999. godine

 

Ono što je zanimljivo jeste to da do 2011. godine ova tema u mainstream medijima gotovo i da ne postoji. Od 2011. godine (kada se najranije pojavljuju tekstovi posvećeni događajima na Košarama) do 2015. godine, objavljeno je ukupno 17 tekstova (3% svih objavljenih tekstova). U 2016. godini naglo raste broj objavljenih tekstova  i od tada se neprestano povećava.

 

 

Broj objavljenih tekstova po godinama

 

 

 

Izuzimajući Pravdu i Sputnjik može se primetiti da, osim RTS-a kao javnog servisa i Večernjih novosti koje su u državnom vlasništvu, je tema Košara od samog početka najzastupljenija u medijima koji važe za provladine i koji dobijaju iz državnog budžeta značajne sume u vidu projektnog finansiranja.[9]

 

 

 

 

Da od 2016. godine borbe na Košarama iz 1999. godine mediji počinju da prepoznaju kao temu od društvenog značaja, uočljivo je i po rubrikama u kojima se tekstovi pretežno objavljuju i po tome kome su pripisani. Imajući u vidu da se kroz raspored rubrika uspostavlja hijerarhija po važnosti pojedinih sadržaja u medijima, može se primetiti da se s godinama objavljeni tekstovi pomeraju iz rubrika „manje važnosti” („Hronika”, „Životne priče”, „Humanitarni most” …) u rubrike „Društvo” i „Politika”. Od 2016. godine stalno raste i broj potpisanih i redakcijskih tekstova. S druge strane, iako bi agencijske vesti trebalo da budu osnova za dalje istraživanje i produbljivanje tema, značajan deo medijskog prostora otpada na prenošenje agencijskih vesti. Ako se u ovu kategoriju uključe i prilagođene agencijske vesti, u proseku na njih otpada 34% objavljenog sadržaja. Bliži pogled na tekstove u kategorijama „Drugi medij” i „Bez oznake” na koje otpada oko 21% tekstova pokazuje da i tu dominiraju agencijske i/ili prerađene agencijske vesti. Takođe, neretko i tekstovi koji su potpisani (imenom ili inicijalima) zapravo predstavljaju ove vesti.

 

I pored rasta medijskog interesovanja utisak je da produbljenije i sistematičnije bavljenje temom i dodatna istraživanja uglavnom izostaju. Dublje analize istorijskog i društveno-političkog konteksta sukoba čiji su događaji na Košarama deo, i njegove kompleksnosti, više su (vrlo retki) izuzeci nego pravilo. Takođe, ono što je upadljivo je veliki broj tekstova u različitim medijima koji se ponavljaju, nekada u potpunosti, a nekad uz minimalne promene u obliku variranja formulacija, modifikacije naslova, podnaslova ili izdvojenih celina i fotografija.

 

 

Narativni obrasci i medijsko uokviravanje borbi na Košarama 1999. godine

 

Već na prvi pogled tekstovi se mogu podeliti na dve velike kategorije na koje otpada približno 69% svih objavljenih tekstova. Prva se tiče priča o borbama na Košarama i njihovim učesnicima, dok se druga kategorija gradi oko različitih oblika poželjnog kolektivnog sećanja na te događaje i obuhvata različite vrste intervencija kojim se to sećanje uobličava poput najrazličitijih javnih događaja (tribine, promocije knjiga, komemoracije, obeležavanja godišnjica...), pesama i filmova, kao i davanje imena ulicama, podizanje spomenika i slično. Iako ta granica nije oštro i nedvosmisleno postavljena jer često ova dva nivoa postoje paralelno uz promenu akcenta, predstava o događajima na Košarama oblikuje se u interakciji ovih kategorija. Od 2016. godine medijski diskurs se dominantno formira u dvouglu koji čine predstavnici/ce državnih struktura i političkih stranaka (i/ili grupa) i predstavnici/ce medija, uz prostor koji se povremeno daje veteranskim udruženjima, direktnim učesnicima i porodicama poginulih vojnika. Utisak je da posmatrani mediji u značajnoj meri funkcionišu kao prenosioci poruka predstavnika/ca vlasti i političkih stranaka i grupa.

 

Kada su u pitanju tekstovi iz prve kategorije, fokus u medijskim prikazima je na konkretnim činjenicama koji su striktno u vezi sa samim događajima i/ili ličnim pričama. Uz one koji samo navode bazične informacije o borbama na Košarama, u značajnom delu tekstova priča o borbama na Košarama se personalizuje kroz priču o njihovim učesnicima (posebno Tiboru Cerni). Ono što je zanimljivo u tim prikazima je da čak i kada su tekstovi postavljeni kao lične priče oni zapravo funkcionišu kao simboli kolektiviteta, svih vojnika koji su učestvovali u borbama na Košarama. Nekada se ova transformacija odvija direktno, a nekada se konstruiše posredno - kroz izjave preživelih, članova/ica porodica ili zvaničnika. Svaki od poginulih mladića uspostavlja se kao simbol i paradigma „vojničke snage, veštine, hrabrosti i pobede, ali i stradanja mladih vojnika za otadžbinu”[10]. Medijski diskurs se uglavnom uklapa u ovako postavljene narativne okvire, varirajući nekoliko ključnih elemenata bez većih od stupanja. U procesu proizvodnje medijskog sadržaja, događaji se uokviruju kroz narativ o herojstvu i pobedi, žrtvovanju i borbi za slobodu.

 

 

 

 

U prikazu aktera sukoba koji umnogome funkcionišu kao metafore suprotstavljenih (homogenih) kolektiviteta granice se uspostavljaju tako da se postigne najveća moguća oštrina u njihovom razdvajanju sa jasnim pozitivnim i negativnim predznakom, bez prostora za ambivalencije, dileme i međutonove. Ključna odrednica strana u sukobu je etnička.

 

Na jednoj strani su „šiptarski teroristi i strani plaćenici”[11], „albanski teroristi” i „horde”[12], „albanske zveri”[13], „terorističke bande”[14], „zločinci”; „brutalni zlikovci”, „krvnici” potpomognuti tehnološki superiornim NATO paktom i najjačim svetskim silama. U nekim tekstovima se može naći i odrednica „crnokošuljaši” koja asocira na fašističke paravojne formacije iz II svetskog rata poput squadrista u Italiji, SS odreda u Nemačkoj i ustaških jedinica u NDH. Kroz formulacije „džihadisti” i „mudžahedini” i povezivanje OVK sa Al Kaidom i terorističkim napadima često se uvodi i dodatni motiv religijskog sukoba i uspostavlja i jedna šira veza sa rasprostranjenim stereotipom o islamu kao nasilnoj i zločinačkoj religiji.

 

Melodramatičan jezik i emotivno nabijene formulacije (posebno karakteristični za tabloidne medije) poput „divljački napadi”[15], „krvavi pir”[16], „borba na život i smrt” „dok su goreli nebo i zemlja”[17], „krvavi boj” kome je prethodio napad u „gluvo doba noći”[18] onih „koji su se sjatili da sa Prokletija kidišu na srpsku državu”[19], dodatno naglašavaju brutalnost i nehumanost protivničke strane i epski karakter sukoba. „Jezivi prizori”, „srpske žrtve spaljene, silovane”[20], starešina koji je mučen „tako što su mu maltene drali kožu na živo ”[21]  i slika o tome da su se „prvih noći” čule „ustaške i dalmatinske pesme, arapske i šiptarske”[22] dodatno osnažuju ovu sliku, oslanjajući se direktno na etnoistorijske stereotipe kao važan deo nacionalističkog diskursa ugroženosti i okruženosti neprijateljima. Ovaj diskurs, utemeljen na samoviktimizaciji i nepravdama nanetim „nama” od strane „drugih” (uglavnom drugih jugoslovenskih naroda i onoga što se kolokvijalno naziva „međunarodna zajednica”), igrao je važnu ulogu u pripremama i mobilizaciji za ratove na jugoslovenskim prostorima krajem osamdesetih i tokom devedesetih godina XX veka,[23] a danas predstavlja osnovu različitih strategija u njihovom opravdavanju. 

 

 

Dok je, dakle, na jednoj strani „velika sila” koja je „tada krenula na Srbiju” gde su se „u istom stroju našli [...] teroristi OVK, regularna vojska Albanije, avijacija NATO, nekoliko desetina "pasa rata" i mudžahedina”[24], na drugoj strani je „srpska mladost”, „dečaci”[25] „tek izašli iz školskih klupa”[26], „golobradi heroji”[27] koji su „bespogovorno držali položaje, ne mareći za napade desetostruko brojnijeg neprijatelja”[28] i koji „su podneli [žrtvu prim. m.s.] za nešto što je tada svima njima bilo najsvetije. To je odbrana otadžbine.”[29] Zanimljivo je da i kada se navodi da se „u redovima Vojske Jugoslavije borio [...] veliki broj dobrovoljaca iz zemlje i inostranstva”, tzv. internacionalni odred (Rusi – Kozaci, dobrovoljci iz zapadnog dela Ukrajine, Finske, Švedske, Danske, Holandije i po jedan Škot i Irac iz Velike Britanije)[30], to učešće se ne problematizuje kao u slučaju protivničke strane, već se tretira kao dokaz ispravnosti „naše” strane.

 

U procesu medijskog uokviravanja sukoba događaji na Košarama se stavljaju u kontekst kontinuiteta ratova za slobodu i nezavisnost koji su vođeni tokom istorije. Kroz povezivanje sa bitkama koje imaju poseban status u srpskom nacionalnom sećanju (Kosovski boj, odbrana Beograda u I svetskom ratu, Cerska bitka, Kolubarska bitka, bitka na Kajmakčalanu, Kumanovska bitka, Bregalnička bitka, bitka na Mišaru... ), Košare se ustanovljavaju kao jedan od delova tog niza.

 

U tom procesu, borbe na Košarama se uspostavljaju ne samo kao „najherojskija priča iz rata na Kosovu”[31] „kada je srpska vojska za jedinog saveznika na Prokletijama imala samo Boga”[32] i „simbol junačke odbrane od NATO sile”[33], već i kao ono što spada „među najsvetlije trenutke naše vojne i nacionalne istorije” i što pokazuje da je „srpski narod nepobediv onda kada se jedinstveno bori protiv zla i nepravde i štiti ono što mu je najmilije i najdragocenije”[34]. Tako su „Košare [...] dijamant na maču srpskih pobeda”[35],  a učesnici u borbama na Košarama su „pobednici i u ratničkom i u moralnom smislu”[36] koji su se „vojnički neporaženi, sa suzama u očima”[37] povukli sa Košara nakon što su „slomili oštricu NATO”[38] i sprečili „kopnenu invaziju na Srbiju”[39].

 

 

Kao što je već ranije pomenuto, čak i kada su tekstovi postavljeni kao lične priče oni zapravo funkcionišu kao simboli kolektiviteta i to na najmanje dva nivoa: svih vojnika koji su učestvovali u borbama na Košarama i kao simboličko otelotvorenje čitavog „srpskog naroda” kao organske, homogene celine. Iako se u nekim tekstovima navodi da je bilo i vojnika drugih nacionalnosti i da „Košare nisu branili samo Srbi već i brojni drugi narodi iz bivše Jugoslavije”[40], okvir interpretcije je tako postavljen da se to faktički potire i u svom ishodištu proizvodi slika o odbrani „srpstva”. U jednom delu tekstova se to odvija eksplicitno, kroz navode koji se ponavljaju i na različite načine variraju: da su borbe na Košarama „za heroje sa Košara i Srpstvo”[41]„sinonim otpora našeg naroda tokom agresije”, jer je tamo „srpska omladina” stala na put „agresorima i teroristima”, znajući „šta se nalazi iza njih i šta brane – Svetu srpsku zemlju Kosovo i Metohiju i Srbiju”[42], da „branioci Košara nisu odstupili ni pedalj, jer su znali da su iza njih Kosovo, Srbija i srpski rod i to im je dalo snagu”[43] i da su zbog toga podneli „žrtvu [...] za srpski narod”[44] i slično.

 

U drugim slučajevima se to odvija mnogo implicitnije. Jedan od načina je isticanje etničkog porekla vojnika koji su u borbama učestvovali, gde se često učešće i čin stradanja uspostavljaju kao ono što ih čini „pravim Srbima”. Odnosno, čin stradanja u izvesnom smislu postaje ono što i klasifikuje osobu za ulazak u (u ovom slučaju etnički) kolektivitet. Uprkos eksplicitnim navodima da „Košare i tadašnju jugoslovensku-albansku granicu nisu branili samo vojnici srpsko-crnogorske nacionalnosti. Bili su tu i Romi, Mađari, Rumuni, Slovaci, Rusi, pa čak i jedan Hrvat – kapetan prve klase Krunoslav Ivanković”[45] i da to „nije to priča o veličanju srpstva”[46], samo isticanje etničke pripadnosti ukazuje da je ona i te kako relevantna. Zbog šireg okvira medijskog izveštavanja u koji se događaji na Košarama smeštaju, upravo naglašavanjem etničke pripadnosti vojnika, ono što bi moglo da se vidi kao odstupanje od etničkog narativa se neutrališe, a njihovo učestvovanje postaje izuzetak i aberacija.

 

 

Drugi važan segment diskurzivnih strategija kojim se Košare u medijskom diskursu uokviruju u etničkom ključu je povezivanje Košara i kosovskog mita u onoj verziji u kojoj je on aktuelizovan osamdesetih godina XX veka kada je stavljen u funkciju etničke homogenizacije, nacionalističke mobilizacije u Srbiji i priprema za ratove devedesetih.[47]

 

Mitski paralelizam i, manje ili više, direktno upućivanje na Kosovsku bitku mogu se uočiti u načinu izveštavanja medija o borbama na Košarama 1999. godine. Široko zastupljene formulacije oslanjaju se na zajedničke asocijacije i ustaljene reference: „drugi kosovski boj”[48], „Lazarev zavet”, „kosovski zavet”, „nebeski heroji”[49], „besmrtni junaci”[50], „srpski vitezovi”, „srpski ratnici”[51], „Obilići s Košara”, „Obilići iz paklene novosrpske epopeje”[52], a vojnici sa Košara se uspostavljaju kao još jedni u nizu „kosovskih mučenika” koji su se tokom istorije borili za „krst časni i slobodu zlatnu” i koji su „znali su da su iza njih Pećka patrijaršija, Visoki Dečani [...]”[53]. Politizacija tradicijskog mitskog nasleđa o Kosovu u kome dolazi do spajanja verskih i nacionalnih/političkih simbola vidljiva je i u vremenskim odrednicama koje se koriste za opisivanje događaja poput „na Uskrs”, „na pravoslavni Vaskrs”, „na najveći hrišćanski praznik”, „na Veliki petak”, „na Đurđevdan”...

 

 

 

Dva elementa — razlika u brojnosti između suprotstavljenih strana gde se „200 srpskih vojnika borilo [...] protiv NJIH par hiljada”[54] i „odbrana otadžbine” spajaju se i u sliku o Košarama kao „srpskim Termopilima”. Dok je ova slika zastupljenija na portalima i sajtovima grupa sa krajnje desnog političkog spektra,[55] gde se prvo i pojavljuje, u mainstream medijima postoji uglavnom samo asocijativno, kroz naslove i podnaslove i puko pominjanje bez šire elaboracije.

 

 

 

 

Jedan od retkih izuzetaka u mainstream medijima u kome je predstava o Košarama kao „našim Termopilima” koherentno razvijena je istoimeni autorski tekst Marka Đurića, (tada) direktora Kancelarije za Kosovo i Metohiju u Večernjim novostima.[56] Ovaj tekst je zanimljiv ne samo zato što je njegov autor visoko pozicioniran dužnosnik države, već i zato što na izvestan način sažima i na jednom mestu povezuje mnoge od elemenata koji konstituišu reprezentaciju borbi na Košarama u javnom diskursu o ovim događajima. Na samom početku Đurić navodi da iako je bilo „u prošlosti čovečanstva mnogo bojeva”, samo neke epizode kao „Poatje, Aženkur, Alamo, Kulikovo polje, Staljingrad, Termopili” su se „uzdigle do nivoa opšte moralne lekcije”. To su „izvorišta državne i nacionalne snage, hramovi u kojima su potonje generacije plele vence nekih novih, sopstvenih pobeda”. „Svi veliki narodi imaju takva mesta, a Srbi ih imaju i previše: Kosovo polje, Mišar, Deligrad, Cer, Kolubara, Kajmakčalan... ” i „svaka generacija tom spisku doda još poneko ime”. Po rečima autora teksta „Košare su upravo takvo mesto” gde je „naša generacija posejala cveće za neka nova pokolenja”. Kao što se bi se svaki Englezi na pomen Aženkura „osećao manje vredno i muževno zato što nije lično učestvovao u toj slavnoj pobedi”, tako „danas samo nekoliko stotina njih može da kaže: ’Ja sam bio na Košarama’”, dok „čitava je vojska onih koji im makar potajno zavide i žale što nisu bili u prilici da se ovenčaju njihovom slavom”. Ta „’srećna nekolicina’ junaka sa Košara posvedočila je u ime svih nas da smo kao narod dostojni svoje istorije“, „da nismo mali i da se ne damo izbrisati”. Kao i na Termopilima „kada su Persijanci udarili na grčke zemlje sa najvećom vojnom silom u dotadašnjoj istoriji”, a „nekoliko stotina Helena je u Termopilskom klancu odolevalo toliko dugo i uporno da je to nepopravljivo uništilo moral napadača, a Helene u potonjim bitkama kod Plateje i Salamine učinilo nepobedivim”, tako su „junaci sa Košara bili su pobednici i u ratničkom i u moralnom smislu, jer branili su i odbranili svoju zemlju. ” „Večitu zahvalnost dugujemo junacima sa Košara, ne samo zbog toga što su životima branili svaki kamen zemlje Srbije, već i zbog toga što su generacijama sadašnjim i budućim poručili da srpski narod i država ne pristaju na to da se samoponište i odreknu prava na svoju posebnost i budućnost. ”

 

Iako na prvi pogled tekst smešta događaje na Košarama u širi istorijski kontekst, linearnost, isključivanje ambivalentnosti i odsustvo u prikazu njegove kompleksnosti faktički vodi do dekontekstualizacije događaja. Slika koju tekst nudi je istorija kao povest ratovanja gde se celokupni istorijski tok interpretira isključivo kroz prizmu sukoba, stradanja i žrtvovanja, čiji glavni akteri su etničke zajednice, a snaga i veličina jedne političke zajednice (društveno-političke grupe) meri se u odnosu na to. U osnovi takve postavke je jedno šmitovsko shvatanje političkog kao razlikovanja i grupisanja po osi prijatelj/neprijatelj i visoko rangiranje rata u kome se to razlikovanje konkretizuje, dokazuje i potvrđuje. Ponešto pojednostavljeno, za Karla Šmita (Carl Schmitt), neprijateljstvo je intrinzična osobina političkog sveta, a neprijatelj je stranac, i to ne kao pojedinac, nego kao celina ljudi koja u mogućnosti ubijanja vidi vlastiti prosperitet. Iz shvatanja sveta političkog kao pluriverzuma u kome je izbijanje rata između nacija stalna mogućnost i pitanje egzistencijalne potrebe (opstanka iili uništenja) političkih jedinica proizilazi i zahtev za jedinstvom i poslušnošću državi kao organizovanom političkom jedinstvu. Jedinstvo se tu konstituiše kao ultimativna vrednost, a jačanje vojničkog, borbenog duha i obrazovanja radi, u budućnosti neizbežnih obračuna sa neprijateljem, smisao politike (odnosno, političkog).[57] U tekstu M. Đurića ta država je etnički definisana kao država „srpskog naroda”, dok se etnički identiteti vide kao unapred dati, nepromenljivi i suštinski bezvremeni. Tako se interpretiraju i istorijski tok i društvena realnost - kao stalno iščekivanje (sledećeg) ratnog sukoba, stanje neprekidne opasnosti i ugroženosti u kojoj su konflikti pitanje života ili smrti, opstanka ili nestanka, a Košare postaju još jedna tačka u neizbežnom nizu borbi za „odbranu zemlje i svakog kamena zemlje Srbije”, „zaštitu prava na svoju posebnost i budućnost” i „nepristajanje na poništenje”. Odatle sledi i epska glorifikacija rata u kome se on sakralizuje, a koja se oslanja na već široko rasprostranjene kulturne predstave na ovim prostorima. Rat se pretvara ne samo u nešto sudbinsko, već i u nešto veličanstveno. U tom procesu rat/ovi se konstituišu kao najsvetliji momenti vlastite lične i kolektivne istorije, a dostojanstvo se potvrđuje kroz nasilje, smrt i žrtvovanje. Ono što se time zanemaruje su posledice koje rat/ovi ostavlja/ju ne samo u vidu gubitka života i materijalnih razaranja, već i svojim tragom na preživelima - dubokim traumama zbog smrti članova porodice, prijatelja i suseda, sopstvenih iskustava patnje, sveprisutnosti nasilja i ukupne brutalizacije društvenog prostora. Istovremeno, ishodište predstave o istoriji odnosa sa „Drugima” isključivo kao istoriji sukoba je i brisanje čitave povesti koja se odnosi na stvarni, življeni, zajednički život sadržan u nizu svakodnevnih praksi, međusobnih odnosa ljudi koji su, takođe, deo te iste istorije. Tim više što se baš ta razdoblja zajedničkog života, saradnje i intenzivne razmene po pravilu (i) na ovim prostorima poklapaju sa periodima prosperiteta i blagostanja.

 

 

Umesto zaključka

 

Mediji kroz selekciju onoga što će biti prikazano i/ili naglašeno i izostavljanje nečeg drugog u izvesnom smislu organizuju i konstruišu različite verzije istih događaja, mapirajući na različite načine ono što se uobičajeno naziva društvena realnost, uobličavaju vrstu šireg okvira u koji se smeštaju izveštavanja o Košarama. Taj okvir se kreira na nivou upotrebe medijskih karakteristika (mesto, prostor i rang koji se informaciji daje na internetskim medijskim portalima, kao i na način opreme informacije: naslov, nadnaslov, podnaslov, fotografije, audio i video citati)  i jezičke upotrebe (leksika i diskurzivne strategije). 

 

Kada je u pitanju izveštavanje o događajima na Košarama 1999. godine, ono što je upadljivo je da do 2011. godine ova tema u mainstream medijima gotovo da uopšte nije zastupljena. Do 2011. godine borbe na Košarama postoje dominantno kao neformalno socijalno sećanje čiji nosioci su učesnici i porodice preživelih i poginulih, veteranska udruženja, kao i pojedini relativno marginalni portali i sajtovi grupa sa krajnje desnog političkog spektra. Faktički, tek od 2016. godine mainstream mediji počinju da je prepoznaju kao temu od društvenog značaja. Ovaj rast medijskog interesovanja se poklapa sa inicijativama i intervencijama koje se tiču poželjnih načina kolektivnog sećanja koje dolaze iz državnih struktura. Košare se od 27. decembra 2016. godine nalaze u „Kalendaru obeležavanja istorijskih događaja oslobodilačkih ratova Srbije” koji se donosi na najvišem državnom nivou.[58] Organizator državne ceremonije pri otkrivanju spomenika Tiboru Cerni 2017. godine u Debeljači bio je Odbor Vlade Republike Srbije za negovanje tradicija oslobodilačkih ratova Srbije, na čiji predlog je pomenuti kalendar i ustanovljen. U predlogu od 16. decembra 2016. godine kao lokaliteti obeležavanja 14. juna svake godine, navode se lokalne samouprave, a kao organizatori i saorganizatori Sektor za boračko-invalidsku zaštitu Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, Ministarstvo odbrane i Ministarstvo unutrašnjih poslova.[59] Sve je to praćeno imenovanjem ulica po učesnicima borbi na Košarama u različitim gradovima u Srbiji, postavljanjem ploča i podizanjem spomenika, različitim ceremonijama i komemorativnim aktivnostima, kojima prisustvuju i na kojima govore najviši predstavnici vojske i države, organizovanjem različitih tribina i predstavljanja knjiga posvećenih Košarama u prostorima koji se finansiraju iz državnog budžeta, i tako dalje. Ovakvi primeri upućuju na postojanje namere i zainteresovanosti državnih struktura da regulišu sadržaj kolektivnog pamćenja i nametnu svoju interpretaciju događaja na Košarama.

 

Na drugoj strani, stalni rast medijskog interesovanja nije praćen sistematičnijim bavljenjenjem temom i dubljom analizom kompleksnosti istorijskog i društveno-političkog konteksta sukoba, čiji su događaji na Košarama deo. Po pravilu, u medijskim prikazima širi prikaz potpuno izostaje, osim linearnog i (najčešće pojednostavljenog) povezivanja sa NATO bombardovanjem i statusom Kosova. Dekontekstualizacijom borbi na Košarama i zanemarivanjem društveno-istorijskih okolnosti koje su do njih dovele i u kojima su se oni odigrali, i ovi događaji postaju još jedan deo raširene samoviktimizacijske naracije o sudbinskom stradanju i ugroženosti (organicistički shvaćenog) „srpskog naroda”. U tom procesu, najpre lične priče (mladih) vojnika koji su učestvovali u borbama na Košarama postaju metonimijska slika prvo svih vojnika i policajaca koji su učestvovali u ratu na Kosovu 1999. godine, zatim celokupnog rata na Kosovu, a u sledećem koraku i celokupnih ratova devedesetih na jugoslovenskim prostorima. Srpski nacionalni identitet se (i) ovde konstruiše (i reprodukuje) kroz mitski narativ o herojstvu i mučeništvu u kome se meša sadašnjost i prošlost u istoj ravni i uspostavlja mitsko aistorijsko vreme u kome su Srbi kroz vekove stalna žrtva zlih namera „Drugih”. Predstava o sukobu koju mediji nude ostaje u okviru mitske matrice i manihejskog viđenja sukoba kao borbe sila Dobra protiv sila Zla, „Nas” protiv „Njih”. U prikazu aktera koji funkcionišu kao metafore homogenih etničkih kolektiviteta sa jasnim pozitivnim i negativnim predznakom nema prostora za protivrečnosti i ambivalenciju. Dekontekstualizacijom događaja ono što je neobjašnjeno postaje neobjašnjivo, pa se i uzroci sukoba pripisuju psihološkim i kulturnim karakteristikama protivničke strane uz oslanjanje na raširene negativne etnoistorijske stereotipe. Uz potpunu dehumanizaciju protivničke strane koja je vidljiva već na nivou leksike, iskrivljavanje, senzacionalizam, korišćenje množine umesto jednine, melodramatičan jezik, kao i namerno pojačavanje elemenata za koje se smatra da čine vest kroz nadnaslove i izdvajanje (posebno karakteristično za tzv. tabloidne medije), Košare postaju još jedna tačka u neizbežnom nizu borbi na život i smrt, slobodu i „opstanak ili nestanak srpskog naroda”. Povezivanje sa bitkama iz nacionalne istorije (posebno sa Kosovskim bojem) koje imaju poseban status u nacionalnom sećanju, to se i dodatno učvršćuje. Iz svođenja celokupne istorije na povest ratova i stradanja proizilazi i zahtev za jedinstvom kao ultimativnom vrednošću, a jačanje vojničkog, borbenog duha i obrazovanja radi, u budućnosti neizbežnih obračuna sa neprijateljem, glavni zadatak.

 

Imajući u vidu zvaničnu politiku sećanja, kao i uticaj vladajućih struktura na medijske politike, pitanje koje se nameće je i zašto je baš ovakvo uokvirivanje događaja (i) na Košarama ono koje se promoviše kao „odgovarajuće”? Na koji način je za vladajuće elite to „korisna prošlost”? Ishodište uokvirivanja događaja na Košarama kao dela stradanja i herojstva srpskog naroda kroz istoriju i njihovog prebacivanja na mitološku ravan je egzistencijalizacija istorijskih procesa i njihovo stavljanje u kontekst elementarne nepogode ili fatuma (čime im se oduzima moralni kvalitet). Odnosno, zamagljivanje činjenice da je prostor istorijskog i društvenog (pa i pitanja rata i mira) i pitanje političkih izbora i odluka za koje postoji (i lična) odgovornost. S obzirom da u Srbiji postoji ne samo ideološki, već i doslovni personalni kontinuitet vladajućih struktura u odnosu na devedesete godine XX veka, potrebu za oslobađanjem odgovornosti nikako ne treba potceniti. Istovremeno, atmosfera stalnog iščekivanja ratnog sukoba i egzistencijalne ugroženosti nameće kao logičnu potrebu za homogenizacijom i mobilizacijom za obračun sa onima koji se od strane elita moći označavaju kao neprijatelji (spoljašnji i/ili unutrašnji). U tom procesu kategorija neprijatelja je fluidna i promenljiva i u tesnoj vezi sa trenutnim političkim interesima, a nasilje se konstituiše ne samo kao legitimno i očekivano, već i kao poželjno. U tom smislu, (i) mit o mučeništvu i herojstvu na Košarama funkcioniše kao supstitutivni mit i „pokrivajuće sećanje” (Novik) kojim se potiskuju sporna pitanja i legitimizuje sadašnjost. Između ostalog, frustracija i nezadovoljstvo širokih slojeva stanovništva, umesto na pitanje odnosa društvenih i državnih institucija (i) prema vlastitim građanima/kama, kao i pitanje pravednosti sistema koji je ustanovljen devedesetih, usmerava se ka „Drugima”  (kako god oni bili određeni).

 

Izveštavanje medija je zanimljivo zato što i u slučaju Košara dosledno odražava mitove oko kojih se organizuje nacionalistički autoritarizam u Srbiji još od devedesetih - sudbinska viktimizacija Srba, strah, ugroženost i okruženost neprijateljima. Ono što se može uočiti je da se interpretacije istorijskih događaja, i u ovom slučaju, poklapaju sa zloupotrebama istorije koje su u javnosti korišćene u propagandne svrhe za raspirivanje straha i mržnje prema drugima tokom više od 30 godina. Do 2012. godine odnos prema prošlosti devedesetih se u Srbiji dominantno svodio na negiranje i nezainteresovanost (kada su u pitanju BiH i Hrvatska) i diskurs mučeništva i ugroženosti (u slučaju Kosova). I dalje su srpske žrtve prizma za interpretaciju devedesetih godina, a NATO bombardovanje centralna referentna tačka sa koje se ratovi u javnosti naknadno posmatraju i tumače. Međutim, poslednjih godina sve je izraženije pomeranje fokusa sa viktimizacije na heroizaciju ratova devedesetih i to posebno kada je u pitanju rat na Kosovu. Komunikacijsko prećutkivanje devedesetih koje se oslanjalo na narativ iz devedesetih godina da „Srbija nije učestvovala u ratu, već je samo pomagala ugroženim sunarodnicima” ustupa mesto narativu o herojskoj borbi srpskog naroda za slobodu i opstanak. Taj proces je upadljiv baš na primeru narativnog uobličavanja borbi na Košarama 1999. godine kao jednog od najvažnijih momenata državne politike sećanja, koje prati i značajno ulaganje resursa u različite vidove memorijalizacije. Borbe na Košarama kao izabrana trauma (Vamik Volkan) i pokušaj konstrukcije herojskog mita sadrže sve ono što je potrebno za medijsku sliku koja korespondira ne samo sa potrebama političke elite, već i sa potrebama značajnih delova društva: odgovarajući kulturni okvir i poklapanje sa političkim diskursom, lako poistovećivanje sa akterima (protagonistima) događaja, potreba da se nagomilana frustracija, ozlojeđenost i osećanje poniženja ventilira i artikuliše na način koji oslobađa odgovornosti, davanje smisla preživljenoj patnji, ali i sadašnjem teškom životu.

 

Na kraju, dosta je pitanja na koja (ni) mediji ne nude odgovore. Neka se tiču samih borbi na Košarama i njihovih učesnika, a neka su mnogo šira. Ovo su samo neka od njih: Šta je postignuto borbama na Košarama? Po kom kriterijumu su tamo upućivani vojnici? Zašto su neiskusni mladići poslati na mesto za koje se znalo da je „pakleno i pre nego su počele borbe”? Zašto je vojnicima pre slanja na Košare obuka od šest meseci skraćena na tri meseca? Zašto izostaje sistemska materijalna i psiho-socijalna podrška za preživele i članove/ice porodica vojnika sa Košara? Šta prethodi događajima na Košarama i ratu na Kosovu 1998-1999. godine? Koji je bilans u ljudskim životima i materijalnim razaranjima rata na Kosovu i, generalno, ratova devedesetih na jugoslovenskim prostorima čiji je on deo? S obzirom da svaki sukob pre oružanog ima svoje faze, kakva je uloga i odgovornost državnih i vojnih struktura za eskalaciju sukoba u rat tokom devedesetih?

 

 

Snimak prezentacije istraživanja u okviru online programa „Istorija za sve“, dostupan je na Facebook stranici Centra za primenjenu istoriju: https://www.facebook.com/centarzaprimenjenuistoriju/videos/1283751775318550/