Tema mapiranja

Vojvodina između ćutanja i zaborava

 Proterivanje Hrvata i Hrvatica iz Novog Sada i okoline  

tokom devedesetih godina

 

Istraživački tim:

Divna Prusac, Irena Čučković, Davor Stefanović

Tekst: Anđela Savić 

 

 

 

Tokom devedesetih na području Vojvodine nije bilo direktnih ratnih sukoba, te se ona često i ne pominje u kontekstu ratnih dešavanja. Ono o čemu se takođe, nerado govori je atmosfera straha i kampanja zastrašivanja i pritisaka na hrvatsko stanovništvo i Vojvodini da se iseli iz svojih kuća i napusti Srbiju. Paralelno sa početkom masovnih mobilizacija građana Srbije za rat u Hrvatskoj u leto 1991. godine zahuktavala se i medijska propaganda o „vekovnoj ugroženosti srpskog naroda“ od drugih jugoslovenskih naroda i “svetskoj zaveri protiv Srba”. Još od osamdesetih nacionalistička mobilizacija u Srbiji odvijala se između ostalog, kroz oživljavanje sećanja na stradanje Srba/kinja u NDH tokom Drugog svetskog rata, a Jasenovac se ustoličavao kao simbol srpskih patnji uz analogiju sa holokaustom i „bratstvom u patnji“ Srba i Jevreja. Vremenom je NDH potpuno poistovećena sa tada susednom republikom i svim Hrvatima/ica. Ovaj proces, započet u krugovima intelektualne opozicije jugoslovenskom sistemu[1], početkom devedesetih spojio se sa potrebom dela srpske partijske oligarhije za novim legitimacijskim obrascem. Podržano materijalnim i simboličkim resursima države, ovakvo predstavljanje istorije igralo je važnu ulogu u opravdavanju ratova koji su u to vreme počinjali, a u kojima je nasilje prema drugima pravdano nekadašnjim patnjama, preventivnom odbranom i navodnom neizbežnošću sukoba. Medijsko podsticanje straha i mržnje se pokazalo kao ne preterano zahtevan zadatak, s jedne strane, zbog obima kontole medija, a s druge, zbog toga što se početkom devedesetih čitav niz ustaških simbola pojavio na hrvatskoj javnoj sceni uz prećutnu i/ili direktnu podršku čelnika Hrvatske demokratske zajednice (HDZ), stranke koja je pobedila na prvim višestranačkim izborima u Hrvatskoj u aprilu i maju 1990. godine. Na izborima u decembru 1991. u Srbiji uz izlaznost od 71.49%, Socijalistička partija Srbije (SPS), iako nije osvojila natpolovičnu većinu glasova, osvaja 194 od 250 poslaničkih mesta u Skupštini.[2] U procepu između srpskog i hrvatskog nacionalizma koji do današnjih dana funkcionišu po principu spojenih sudova, međusobno se osnažujući i učvršćujući, našao se veliki broj ljudi i u Hrvatskoj i u Srbiji koji su odjednom postali „državni neprijatelji“, nepoželjni tamo gde su živeli celi život.

 

Iako su već opozicione demonstracija 9. marta 1991. godine u Beogradu kada je režim protiv svojih građana/ki izveo jedinice Jugoslovenske narodne armije (JNA), upućivale na to da se vojska svrstala uz režim Slobodana Miloševića, početak otvorenog rata u Hrvatskoj je to ogolio do kraja. Polovinom avgusta 1991. JNA, nekad simbol “bratstva i jedinstva” inteveniše u Istočnoj Slavoniji, a 26. avgusta 1991. počinje napad opsada Vukovara, koja će se produžiti do novembra iste godine. Slede intervencije u Krajini, duž dalmatinske obale, dok JNA blokira hrvatske primorske gradove. Opsada Dubrovnika koja je počela 1. oktobra 1991. godine trajaće narednih osam meseci. U Hrvatskoj se zajedno sa jedinicama JNA, „martićevcima“ (po Milanu Martiću komandantu tzv. krajinskih Srba) i različitim paramiliratnim jedinicama, bore i Šešeljevi „četnici“.[3] Za to vreme Vojislav Šešelj kao narodni poslanik u Skupštini Republike Srbije i predsednik Srpske Radikalne Stranke (SRS) koja je tokom 1992. godine i deo manjinske vlade SPS-a, poziva na progon Hrvata/ca u Vojvodini kao navodno logičan i poželjan odgovor na proterivanje i nasilje nad Srbima/kinjama koje su u Hrvatskoj sprovodili tamošnji nacionalisti. 

 

 

Subotičke novine, 10. april 1992. godine[4]

 

 

 

Kampanja nasilja i zastrašivanja hrvatskog stanovništva u Vojvodini uključivala je napade na privatnu imovinu i verske objekte, pretnje, fizičke napade i ubistva. Uprkos povremenim deklarativnim osudama, državne institucije ne samo da nisu reagovale da bi ih sprečile ili kaznile počinioce, već se sve odvijalo uz znanje i prećutno odobravanje političkih struktura i u nekim slučajevima uz učešće pripadnika MUP-a Srbije. Kako se navodi u istraživanju Fonda za humanitarno pravo „Dosije: Zločini nad Hrvatima u Vojvodini“, iako je  do iseljavanja hrvatskih porodica dolazilo pod pritiskom „različitih grupa bliskih SRS, sastavljenih od lokalnog stanovništva i militantnog dela srpskih izbeglica iz Hrvatske, kao i pripadnika dobrovoljačkih jedinica iz Srbije koje su učestvovale u ratovima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (BiH)“, važnu ulogu je igrao i Resor Državne bezbednosti (RDB) MUP-a Republike Srbije.[5] Istovremeno, pokušaji otvaranja ovih tema u javnosti klasifikovani su kao izmišljotine, pojedinačni inciidenti i/ ili „propagandna kampanja Zagreba“.

 

 

 

Politika, 24. januar 1992. godine[6]

 

 

 

Intenzitet kampanje pritiska na hrvatsko stanovništvo u Vojvodini se menjao i dostizao vrhunce u drugoj polovini 1991. godine, od proleća do jeseni 1992. i u leto 1995. godine. Osim pritiska da se razmenjuju kuće i direktnog nasilja, stvarana je i atmosfera straha u kojoj je hrvatskom stanovništvu bilo sve teže da ostane u svojim domovima. Rezultati popisa stanovništva iz 1991. i 2002. su dobar pokazatelj toga i oni svedoče o dramatičnoj promeni demografske slike Vojvodine. U periodu između dva popisa stanovništva, 1991. i 2002. godine, udeo hrvatskog stanovništva smanjio se u 39 od 45 opština u Vojvodini, dok se na teritoriji cele Vojvodine broj Hrvata/ica smanjio za 18.262, odnosno za 24,41%.^[7] Najveći deo njih se iz Vojvodine iselio tokom 1992. godine i to iz sela poput Hrtkovaca, Kukujevaca, Novog Slankamena, Beške i Petrovaradina. Tom prilikom je iseljeno više od 10 000 Hrvata/ica.^[8]

 

Sećajući se tog perioda i događaja u Hrtkovcima[9], aktivistkinja Branislava Kostić priča i atmosferi koja je tada vladala:

 

Sve to što se događalo u Hrtkovcima počelo je 1991. godine da se događa. Taj miting koji je Šešelj za Đurđevdan organizovao u Hrtkovcima  6. maja 1992. godine, za sve one koji su bar malo pratili događanja u Vojvodini, nije bio iznenađujuć. Pre toga smo već imali u Rumi na Bregu bačene bombe, pre toga smo već imali u okolini Šida neke događaje koji su bili propraćeni vrlo protivrečnim informacijama ali bilo je jasno da se tu nešto događa. Ono što je bilo iznenađujuće a vezano je za taj njegov miting, to je bilo čitanje spiska od nekoliko pojedinaca, ali to nisu bili bilo koji pojedinci već viđeniji ljudi, koji treba da se isele iz Hrtkovaca.

 

Danas to zvuči kao nešto potpuno neverovatno ali u tom momentu Šešelj je imao opravdanje koje je poslužilo kao opravdanje koje su svi mediji preuzeli a to je: "To su ljudi koji imaju nekog svog u porodici bližoj ili daljoj u zboru Narodne odbrane u Hrvatskoj." U momentu kada je država Srbija u nikada javno objavljenom ratu, kada su ljudi odavde tamo negde preko i ginu, sad dolazi neko ko je političar i koga mediji vrlo često puštaju u javnost i ko kaže:"Evo to su porodice čiji ljudi ratuju s druge strane, oni nose pušku i oni ubijaju naše, odnosno ljude koji idu iz Srbije tamo." Za mnoge ljude koji prosto nisu hteli da se upuste u razmišljanja i za ljude kojima nije bila potrebna analiza već samo odbrana od ludila u koje su uključeni, to je izgledalo kao nešto što je možda moglo da bude dovoljno.

 

Jedan od razloga zašto su ljudi tako malo reagovali u to vreme na to što se dešavalo u Hrtkovcima, je bio odnos medija prema tome, a drugi razlog je svakako bilo da sve to što se dešavalo 1991. i 1992. godine,  imalo je onaj efekat grejanja vode u kojoj je žaba. Mi kao žabe nismo uspeli da iskočimo, odnosno većina nije uspela da iskoči zato što se išlo jako postepeno i polako je postao dominantan taj neki rezon koji kaže "ćuti", zato što je dosta rizično nešto progovoriti, a drugo bio je jako veliki broj neproverenih informacija.  Čak i najdobronamerniji ljudi nisu znali u šta mogu da veruju. I treće naravno državna politika je bila takva da je podržavala sve to što se dešavalo.[10]

 

Kada su u pitanju Novi Sad i okolina, za jedanaest godina između dva popisa, u novosadskoj opštini broj Hrvata/ica je smanjen za 2 585. Prema popisu iz 1991. godine u opštini Novi Sad živelo je 8 848 Hrvata/ica, dok ih je na narednom popisu iz 2002. godine bilo 6 263.[11] U naselju Petrovaradin i istoimenoj opštini kojoj pripada i Sremska Kamenica, obrazac terora nad Hrvatima i njihovog proterivanja bio je isti kao i u drugim delovima Vojvodine. Sećajući se tog perioda, Mirko Kljajić, sveštenik u Petrovaradinu, osvrće se i na ulogu koju su imali mediji:   

 

Godine 1989, 1990. sam gradio crkvu u Petrovaradinu, renovirao. Počele su priče - „ustaški pop ima mitraljez na tornju crkve“. Mislio sam da su to bapske priče i nisam previše obraćao pozornost. Nakon toga su počele priče i kroz gradski autobus sve glasnije. Uglavnom je bilo da naoružavam Hrvate, da kamioni donose oružje koje je ugrađivano u pod crkve. Onda, Dnevnik novosadski je pisao da odabrani momci vežbaju sa kalašnjikovima pucanje u vinogradima petrovaradinskim, gore iznad Tekija.

 

...

 

Počeo se širiti onda i strah, ljudi su se bojali doći u župni ured da ne bi bili inkriminirani, da ne bi mislili da djele oružje i tako dalje. Nikad ja nisam imao od službenih organa ništa ružnoga, nit su oni meni dolazili da bi te priče proveravali, da li to stoji ili ne, ali je bilo indikativno u Dnevniku novosadskom pisati da odabrani momci Hrvati pucaju sa kalašnjikovima. Onda nema posle nikakvog demantija, odnosno šta radi policija i zašto ne proverava da li se to radi ili se to ne radi.

 

Išli smo vidjeti što se događa u Slankamenu. Tamo su bili grozni grafiti na župnom uredu, na kućama. Takođe je toga bilo i u Petrovaradinu. Recimo „Učila me moja mati da Hrvate treba klati“ i tako dalje. Na kući jednoga profesora geografije u Petrovaradinu se našlo i onda je on otišao među prvima. Dakle, rat grafita, rat ružnih natpisa u novinama, medijska ta kampanja strašna, televizija novosadska je bila grozna tih godina, grozna.[12]

 

 

 

U jednom slikovitom svedočenju o tom periodu i psihozi koja je vladala, stoji: 

 

Ja, kao dvanaestogodišnje, trinaestogodišnje dijete, nisam toliko obraćala pozornost, sve do trenutka dok mi najbolja prijateljica, ništa zlonamerno nije bilo, samo je napomenula da će doći vrijeme da ću se i ja morati odseliti. To mi je bio šok jer sam cijeli život živjela u Petrovaradinu, u Novom Sadu i nije mi bilo jasno gdje bih ja to trebala ići. Tad sam počela nešto malo više pratiti što se događa, pa sam onda čula da se svašta događa po okolnim mjestima, pa sam čula razgovor svojih roditelja kako drugi ljudi odlaze i da bi možda mogli i oni.

 

Tu konačnu odluku o odlasku u Zagreb su donijeli kada su se intenzivirali telefonski pozivi u kojima nam je prećeno po nacionalnoj i verskoj osnovi jer smo išli u crkvu, kad nam je prvi susjed dovodio kandidate za zamjenu imovine i koji su nas podsticali da se selimo.

 

...

 

Recimo, u sjećanju mi je posebno ostalo kada su susjedi naši, bilo je troje muškaraca, pogotovo uoči pada Vukovara, znali sa puškama pjevati do kasno u noć tipa: “Klaćemo Hrvate, ustaše“.[13]

 

Provokacije i telefonske pretnje bile su česte, a zabeleženi su i slučajevi bacanja bombi i podmetanja eksploziva. O tome Ivo Martinović iz Petrovaradina, koji danas živi u Zagrebu, priča:

 

Te devedeset i prve godine vršio se pritisak i kroz prisilne mobilizacije, velikog dela srpskog i nesrpskog stanovništva. Veliki broj mojih prijatelja koji su bili Srbi su završili prisilno što na Vukovaru i na nekim drugim ratištima u Hrvatskoj, BiH i Kosovu. Bilo je i ljudi koji su dobrovoljno odlazili u mobilizaciju, ne samo u JNA već i u neke paravojne formacije koje je vodila Šešeljeva stranka, Vuka Draškovića, Beli orlovi, Arkanovi tigrovi itd. To je bio dodatni pritisak koji je bio vršen na nesrpsko stanovništvo u Vojvodini, pogotovo u Petrovaradinu, jer su Beli orlovi imali poligon u Šančevima i nije vam bilo svejedno kada ste  znali iz medija šta su oni činili,  da su to oni ljudi koji su išli na Vukovar, i da se sad tu obučavaju, jer je bilo pitanje trenutka kad će početi činiti ovde isto što su činili tamo. Ti isti ljudi koji su odlazili tamo na front u Hrvatsku su se vraćali pa su naveče prolazili hrvatskim mestima i selima gde je bilo hrvatskog stanovništva i sa kokardama na glavama pevali „Miloševiću šalji nam salate, biće mesa biće mesa, klaćemo Hrvate.

 

...

 

 

Bez obzira na pritiske koji su postojali, ljudi su ostajali koliko se moglo duže. Kada se vidjelo da ti medijski pritisci nisu bili dovoljno jaki, onda se počelo primenjivati i neki drugi koji nisu bili medijskog karaktera, već su bili fizičko nasilje. Na našu susjedu koja je bila samohrana majka petoro djece, od kojih je četiri bilo žensko, je bila bačena bomba, i to na garažu koja im je bila deo kuće. Jasno je da ona nikog nije mogla ugroziti u takvoj situaciji, dobro je da je uopšte mogla preživjeti, othraniti tu djecu. Ali eto, i na taj način se vršio pritisak. Mojim prijateljima u Somboru je bačena bomba, takođe, u kuću, ali je taj čovek bio politički aktivan, bio je ugledna osoba tako da se na taj način vršio pritisak kako bi se njih maklo  i  kako bi sa njihovim micanjem pošlo i drugo stanovništvo.[14]

 

Martinović govori i o tome zašto je otišao i o iskustvima svoje porodice nakon njegovog odlaska u Zagreb:

 

Mnogi su okretali glavu od toga, kao da se to ne događa. Niste mogli očekivati nikakvu zaštitu. Malo po malo, kako ko je individualno donosio odluku, je odlazio ili ostajao. Unatoč svim tim pritiscima koji su bili, medijskim, psihčkim, fizičkim koji su se dešavali okolo, ja i prijatelji nismo odlazili, nismo htjeli otići. Dugo smo tako bili, mi smo se tom prilagodili. Ali trenutak kad je sve više mojih prijatelja završavalo prisilno na frontu, na Vukovaru, i Hrvata i nehrvata, znači Srba. Dakako je nama Hrvatima bilo mnogo teže kad vas prisilno mobilizira i pošalje na Vukovar gdje morate pucati, a sa druge strane se možda nalaze vaši rođaci, prijatelji,  a ne biste htjeli ni da je bilo ko drugi a kamoli u ovoj konotaciji.

 

Još jedan detalj za koji smatram da je veoma važan kao vrsta pritiska. U toj mobilizaciji nije samo to da ćete vi biti u ratu. Mi smo svjedočili pričama naših prijatelja koji se vraćali iz Vukovara jer su dobili sobodno vikend ili tjedan dana i kad vi sjednete sa njima u kafić i slušate što se događalo i kako, vidite da su se ti ljudi psihički promjenili, da su upali u neke blago rečeno- depresije. Sad bi se to reklo- posttraumatski sindromi. Vidljivo je to utjecalo na njih. Do te mjere da su oni govorili da se ne mogu vratiti, da su doslovce tamo gazili po tjelima, po  leševima ljudi... U tom trentku, kad se to dogodilo jednom od mojih najboljih prijatelja, videli smo da to nećemo moći izbeći. Odlučili smo se skupa da to više nema smisla, i da se trebamo skloniti. Imali smo podršku roditelja.

 

...

 

Po mom dolasku ovdje u Hrvatsku, moji  (roditelji i sestra od dvadesetak  godina) su imali velikih problema tamo u Petrovaradinu. Zvali su ih telefonom neprestano, noću pogotovo. Dolazili su sa četničkim zastavama ispred kuće. Kad su ih zvali govorili su im da idu, da im je sin u Hrvatskoj i da kolje Srbe, da će oni doći i da će ih poklati večeras.[15]

 

Poznati su i slučajevi odvođenja vojvođanskih Hrvata/ica u logore koji su tokom 1991. i 1992. godine otvarani kako bi se u njih smeštali ratni zarobljenici, civili, žene i deca nakon pada Vukovara. Jedan od logora otvorenih na teritoriji Srbije nalazio se i u mestu Begejci (danas Torak). U njemu je Mladen Lončar, specijalizant neuropsihijatrije, nastanjen u Novom Sadu, na jesen 1991. godine proveo 34 dana tokom kojih je trpeo svakodnevna maltretiranja. Lončar je takođe više puta sa svog radnog mesta odvođen u prostorije pokrajinskog SUP-a gde je ispitivan i prebijan. Jednom prilikom je iz SUP-a poslat u prostorije JNA u Paragovu, odakle je kasnije i dospeo u Begejce.[16]

 

Vojislav Šešelj je 2018. godine pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju osuđen na 10 godina zatvora zbog podsticanja i činjenje progona, podsticanja deportacije i prisilnog premeštanja u Vojvodini. To je jedina presuda protiv bilo koga za prisilno iseljavanje hrvatskog stanovništva iz Vojvodine.[17] Skupština Autonomne pokrajine Vojvodine je  2004. godine donela Deklaraciju o pozivanju na povratak svih građana koji su bili primorani da napuste Vojvodinu u periodu od 1990. do 2000. godine. Deklaracija predstavlja važan simbolički čin i jedini je podsetnik na zločine izvršene nad Hrvatima. Na teritoriji Vojvodine ne postoji ni jedan spomenik koji bi podsećao na zločine nad Hrvatima učinjene tokom devedesetih godina i opominjao na nepravdu koja je učinjena našim sugrađanima/kama. Napor da se ova tema otvori svaki put se sudara sa nedostatkom dostupnih podataka, zidom tišine, nelagodnosti i izbegavanja, relativizacijom i/ili opravdavanjem. To nije neočekivano kada se ima u vidu da je taj deo istorije koji se tiče devedesetih potpuno skrajnut, osim kada su u pitanju srpske žrtve kojima je posvećen i spomenik u centru grada. Indiciju da se to možda menja u pravcu heroizacije čitavog ovog razdoblja, predstavlja i postavljanje spomen ploče generalu Mladenu Bratiću u zgradi Komande grada u spomen sobi 1. Kopnene brigade Vojske Srbije. Mladen Bratić je bio komandant Novosadskog korpusa i poginuo je u novembru 1991. godine pri napadu na Vukovar.[15]

 

 

 

Foto: Beta/ Izvor: Danas