Tema mapiranja

ANTIRATNE AKTIVNOSTI U PANČEVU TOKOM DEVEDESETIH

 Skica za jednu istoriju otpora

Tekst: Tamara Šmidling

 

 

O kontekstu Pančeva kao urbane, multikulturne i (de)industrijalizovane sredine

 

 

Pančevo je grad u Banatu, koji se nalazi na 15-ak kilometara od Beograda i u kome prema poslednjem popisu stanovništva,  živi oko 76 hiljada stanovnika, dok na području čitave Pančevačke opštine živi skoro 124 hiljade stanovnika.[1] Blizina prestonice se na različite načine odražava na svakodnevni život Pančeva, kako zbog značajnih dnevnih migracija koje se odvijaju u oba pravca, tako i zbog mnogostrukih kulturnih i društvenih uticaja koji cirkulišu i razmenjuju se između ova dva obližnja grada. No bez obzira na mnogostruku povezanost ne samo sa Beogradom, nego i sa drugim većim gradovima u okolini, Pančevo, po rečima Ildiko Erdei „opet tvrdoglavo insistira na odvojenosti od glavnog grada i urbanoj identitetskoj posebnosti“[2].

 

Kroz svoju istoriju Pančevo se razvijalo najpre kao značajno trgovačko i zanatsko središte, a od kraja 19. veka i kao veoma razvijen industrijski centar. Posebno su u tom pogledu bila značajna razdoblja između dva svetska rata, i period nakon Drugog svetskog rata, kada se u Pančevu otvara znatan broj manjih fabrika, ali i većih industrijskih kompleksa. Pored postrojenja tzv. lake industrije – pivare (koja se smatra jednim od najstarijih industrijskih objekata u gradu i jednim od simbola urbanog duha Pančeva[3]), fabrike krzna, fabrike stakla, fabrike obuće i sl. u Pančevu  od 60-ih godina dvadesetog veka postoji i veliki naftno-hemijski prerađivački kompleks, kojeg sačinjavaju tri fabrike: azotara, rafinerija i petrohemija. Već početkom 80-ih godina se naziru prvi znaci ozbiljnog stagniranja nekih industrijskih delatnosti u Pančevu, da bi se proces rastakanja i propadanja pančevačke industrije nastavio tokom 90-ih, i posebno nakon 2000. godine i smene režima u Srbiji. Po rečima I. Erdei:

 

 

Jedna po jedna fabrika nekada razvijene pančevačke industrije su tokom devedestih prestale da rade, a zatim su, u post-miloševićevskom vremenu ekonomske liberalizacije uglavnom neuspešno privatizovane, zapuštene, napuštene i konačno prepuštene nagrizajućem radu vremena.[4]

 

 

Još jedna od bitnih karakteristika grada Pančeva jeste njegov multietnički i multikulturni karakter koji je izražen tokom čitavog postojanja grada, a posebno dolazi do izražaja od prve polovine 18. veka, kada su u nekoliko talasa kolonizacije koje je provodila Marija Terezija tu planski naseljavani Nemci, Mađari, Srbi, Rumuni, Slovaci.

 

Kako je grad ekonomski i kulturno jačao, tako je i ova etnička i kulturna šarolikost više dolazila do izražaja i ostavljala traga u kulturno-istorijskom nasleđu grada i njegove okoline. Ta se kompleksna i multikulturna struktura grada održala i do današnjeg dana, iako poređenja popisa stanovništva od 1991. naovamo pokazuju značajan pad broja stanovnika manjinskih nacionalnosti, te povećani udeo onih koji se izjašnjavaju kao Srbi i Srpkinje (72,57% po popisu iz 1991. godine, naspram 79% po popisu iz 2011.).

 

U takvom dinamičnom i kompleksnom okruženju, na preseku raznih istorijskih, identitetskih i kulturnih osa, stvarala se u Pančevu i jedna istorija pobune i otpora koja nije našla svoje mesto u zvaničnim narativima vezanim za 80-te i 90-te godine dvadesetog veka, kao ni za period najnovije istorije, obeležen brutalnom deindustrijalizacijom, ogromnim ekološkim onečišćenjem i siromašenjem jednog značajnog dela stanovništva. Radi se o ekološkom, antiratnom i mirovnom aktivizmu koji je u Pančevu i njegovoj okolini počeo da se razvija još u drugoj polovini osamdesetih godina prošlog veka i koji je proizveo neke od najartikulisanijih glasova otpora ratu i nacionalizmu na prostorima bivše Jugoslavije iz devedesetih godina. Kao što je primetio B. Bilić:

 

 

Zajedno s „tradicionalno marginalnim“ grupama (feministkinje, anarhisti, homoseksualci, aktivisti za zaštitu okoliša), antiratni pokreti u Srbiji i Hrvatskoj, uključivali su mnogo predstavnika nacionalnih manjina kojima je bilo sasvim neprihvatljivo rasprostranjeno i od strane države poticano inzistiranje na jednodimenzionalnom nacionalnom identitetu.“[5]

 

 

Ovim tekstom se nastoje ocrtati samo najopštije konture tog antiratnog otpora, i kao takav tekst treba da predstavlja tek uvod u jedno dubinsko i ozbiljnije istraživanje ovog fenomena, kao i osnovu za njegova mnogostruka i kritička čitanja, kao i za dublje proučavanje kontinuiteta sa ekološkim i drugim vidovima aktivizma koji su se rađali na ruševinama jednog sveta koji je pred našim očima nestajao od kraja 80-ih godina dok se stvarao jedan novi svet, zasnovan na drugačijim vrednostima i sa drugačijim pravilima igre.

 

 

 

Ratovi devedesetih u zvaničnoj politici sećanja u Pančevu

 

 

Narativ o kontinuitetu herojstva, stradanja i žrtvovanja srpskog naroda u borbi za slobodu tokom istorije koji presudno određuje zvaničnu politiku sećanja na 90-te u Srbiji, odražava se i u skupini različitih spomen obeležja i spomenika, podizanih nakon 1990. godine u Pančevu. U tako uspostavljenom kontinuitetu svoje mesto imaju Spomen ploča na mestu streljanja rodoljuba 1941. godine, postavljena na Pravoslavnom groblju 2011. i Spomenik stradalima u ratovima devedesetih XX veka na Trgu kralja Petra I iz 2016. godine, ali i spomen-obeležje „Oko sokolovo“ Na braniku otadžbine 1914-2014. na ulazu u Dom Vojske Srbije iz 2015. i bronzano spomen-obeležje Srpskim majkama, postavljeno na zgradu Doma vojske Srbije 2017. godine.

 

 

Spomenik stradalima u ratovima devedesetih. Izvor: arhiva CPI

 

 

Kao i u slučaju bilo kog drugog specifičnog društveno-političkog konteksta, tako je i zvaničan narativ o nasilnoj prošlosti iz 90-ih u Pančevu nastao iz konstantnog međuodnosa onoga o čemu se priča, što se naglašava i što se nastoji usaditi u korpus opšteg znanja o prošlosti, i onoga što se radije prećutkuje, potiskuje ili briše. Nećemo tako u zvaničnoj kulturi sećanja na 90-te naići niti na faktografske podatke, niti na odgovore na mnoga kompleksna pitanja vezana za ratove i nasilje koje ih je pratilo. Tim prostorom ovde dominiraju opšta mesta o srpskim žrtvama i, u manjoj meri, o srpskom herojstvu, dok se pitanjima koliko je ljudi iz Pančeva i okoline učestvovalo u ratovima na prostorima bivše Jugoslavije; kakav je današnji socijalni položaj njih i njihovih porodica; kakva je uloga nekih od njih u zločinima koji su tokom ratova činjeni; kakav je bio odnos prema izbeglicama koje su dolazile u Pančevo; kako je izgledao život pripadnika/ca različitih manjina u doba nacionalističke histerije itd.  bave tek retki pojedinci/ke.

 

Čak ni kontekst NATO bombardovanja iz 1999. tokom kojeg je Pančevo pretrpele ogromne materijalne štete, i čije su posledice dugotrajne i višestruko štetne po zdravlje i dobrobit stanovnika/ca ovog gradanije ni na koji poseban način upisano u zvaničnu kulturu sećanja ovog grada. Razlozi zbog kojih stradanja pančevačke industrije i infrastrukture[6] nisu zadobila status „odabrane traume“ (kao što je slučaj sa nekim drugim tragičnim događajima iz perioda NATO bombardovanja) mogli bi biti predmet jednog zasebnog istraživanja. U kontekstu ovog (početnog) istraživanja bitno je, međutim, zabeležiti znakovito odsustvo materijalnih i simboličkih mesta sećanja kada je ovaj period u pitanju.

 

 

Tačke antiratnog otpora u Pančevu – osnova za jedno moguće vođenje kroz neispričanu i zapostavljenu istoriju Pančeva

 

 

Preteče – „Zelena pega“

 

Preteče antiratnog otpora u Pančevu bile su već pomenute ekološke i inicijative za zaštitu životne sredine koje se u Pančevu pojavljuju 80-ih godina dvadesetog veka. Izgradnja velikog hemijsko-prerađivačkog kompleksa jako je uticala na kvalitet životne sredine u ovom gradu. Iako su se pitanja onečišćenja vode i vazduha, kao i opasnosti koje ona nose po život ljudi, postavljala još tokom ranih 80-ih godina, tek je u novembru 1987. pokrenuta prva ekološka inicijativa koja je svoje aktivnosti artikulisala kroz rad grupe „Zelena pega“. Grupa je svoje delovanje uglavnom usmeravala na organizovanje javnih protesta protiv zagađenja vazduha u Pančevu, mada se opseg njenih aktivnosti nije svodio samo na ulične akcije pa su zabeleženi i istupi u medijima i u lokalnoj i pokrajinskoj skupštini[7]. U svom radu grupa je koristila različite metode, uključujući i elemente performansa i drugih oblika umetničkog izražavanja, i na tom temelju su kasnije delovale i druge ekološke neformalne grupe i inicijative u Pančevu, poput „Tajnog ekološkog društva Crni list“, ili nešto kasnijih „Urbane gerile“ ili grupe koja je organizovala performans „Grupa građana za karbamid“.

 

 

Pokret za mir Pančevo

 

 

Iz „Zelene pege“ će, kako pominje Bojan Bilić[8], 1991. nastati Pokret za mir Pančevo, a važno je ovde naglasiti da je kontinuitet ekoloških i mirovnih inicijativa nešto što je zabeleženo i dobro dokumentovano i u drugim delovima SFRJ.

 

Analizirajući početke delovanja Antiratne kampanje Hrvatske (ARK) Bilić navodi kako  „Kolektivni (civilni) poduhvati ne dolaze niotkuda, već su uvek deo društvenih procesa dugog trajanja. Imajući ovo na umu, posvećujem posebnu pažnju studentskim protestima 1968, jugoslovenskom feminističkom organizovanju i ekološkom aktivizmu i posmatram ih kao tri ključna civilna polja iz kojih će se regrutovati antiratni aktivisti/aktivistkinje“[9].

 

Pokret za mir je, prema svedočenjima direktnih učesnika/ca i svedoka događanja 90-ih, bio „mala, ali veoma aktivna organizacija“, organizovana u septembru 1991. Jedna od njihovih prvih akcija, i verovatno najbolje zapamćena, makar u alternativnom narativu o 90-im, jeste organizovanje „Hoda mira“.  Radilo se o javnom izrazu saosećanja sa svim žrtvama ratnih dejstava koji je okupio nekoliko stotina ljudi u koloni koju su predvodili sveštenici svih konfesija zastupljenih u pančevačkom kraju. Povorka je išla do obale reke Tamiš, gde su u vodu spušteni venčići kao simbolična pouka da ratni sukobi treba da prestanu.

 

Druga značajna akcije ove grupe i sa njom povezanih građana/ki bilo je simbolično „osvajanje“ Trga Slobode u Pančevu i njegovo pretvaranje u „Demilitarizovanu zonu“, slobodnu, mirovnjačku teritoriju kojaje oživljavala svake subote od novembra 1991. do novembra 1995. Osim paljenja sveća „Za sve žrtve rata“ u tm prostoru su se odvijale i različite druge aktivnosti koje su, između ostalog imale za cilj i probijanje medijske blokade i stvaranje prostora slobodne i necenzurisane razmene informacija, kakva je bila nemoguća i nezamisliva u tadašnjem zvaničnom medijskom prostoru u Srbiji.

 

 

 

Hod mira 10. avgust 1991. godine, izvor: Kulturbunt

 

 

Pokret za mir Pančevo je tokom svog postojanja pokrenuo i živu izdavačku delatnost, koja je često kombinovala različite pravce u alternativnoj i underground kulturi putem lojih je artikulisana jasna politička ideja i stanovište. Svakako najsvetliji primer te vrste delovanja bilo je izdavanje časopisa/fanzina Kulturbunt, rečima Teofila Pančića:

 

                Pančevačka kulturna gerila dobila je svoje glasilo: izašao je nulti broj časopisa-fanzina Kulturbunt, zanimljivog pokušaja da se utemelji jedna off iliti low budget publikacija za ljubitelje Drugog, dakle da se učini ono što je u (sve daljem) svetu normalna stvar: podzemne, neglamurozne publikacije još od pedesetih (bitnici), šezdesetih (underground strip) i sedamdesetih (punk fanzini) predstavljaju najznačajnija i najpouzdanija utočišta nesputane kreativnosti, ona iz kojih, uostalom, i pametni mainstream crpi svoju vitalnu snagu i periodično regrutuje nove ikone duha vremena.[10]

 

 

Pančevac, Novi Pančevac, Radio Pančevo, Contra Bellum

 

Priča o mirovnom i antiratnom otporu u Pančevu nemoguća je bez posebnog osvrta na ulogu nekoliko lokalnih medija čiji je značaj u određenom periodu daleko nadilazio Pančevo kao lokalnu zajednicu, i koji su u prvoj polovini 90-ih zauzimali istaknuto mesto na listi medija koji su se nalazili izvan kontrole režima Slobodana Miloševića, i izvan tada preovlađujućeg ratnohuškačkog diskursa.

 

List „Pančevac“ pokrenut je 1869. i bio je prvi list na srpskom jeziku u Pančevu. Tokom svoje duge istorije list je gajio imidž liberalnog i kritički orijentisanog glasila, i u nekoliko navrata prestajao da izlazi, da bi ponovo bio štampan u kontinuitetu od 1952. godine do danas. Za našu priču je značajan kao glasilo koje je na samom početku 90-ih godina imalo prepoznatljivu uređivačku politiku koja se protivila teroru straha, mržnje i nacionalizma. „Pančevac“ je bio jedno od glasila koja su izveštavala o različitim loklanim i regionalnim antiratnim akcijama, a 1992. je, zajedno sa Radio Pančevom, nezakonito stavljen u domen odlučivanja Skupštine Pančevo kojom su (suvereno) vladali poslanici Socijalističke Partije Srbije i Srpske Radikalne Stranke.[11]

 

„Novi Pančevac“ je lokalni list koji je osnovan kao reakcija na nezakonito preuzimanje osnivačkih prava za list „Pančevac“ od strane opštinske uprave u Pančevu. List je osnovan u novembru 1992. „uz pomoć liberalno nastrojenog građanstva i nekoliko privatnih firmi“. [12] Osnovno uređivačko opredeljenje ovog glasila bilo je antišovinističko i antiratno delovanje, što ga je učinilo dobrim kanalom za prenošenje poruka pančevačkog (ali i globalnog) antiratnog pokreta.

 

„Contra Bellum“ je kao dodatak „Novom Pančevcu“ izlazio od septembra 1993. do marta 1994. List je na osam strana izlazio mesečno, a izdavač je bio Pokret za mir Pančevo. List je imao izraziti antiratni karakter, a pružao je i snažnu kritičko-analitičku ocenu stanja srpskog društva tokom ratnog perioda, dok je dok je određen broj stranica bio posvećen mirovnim aktivnostima samog Pokreta za mir Pančevo ali i drugih srodnih organizacija u SFRJ.[13] Urednici Contra Belluma su bili Nenad Živković, Zlatoje Martinov i Nevena Simendić. List je ostvario blisku saradnju sa zagrebačkom Antiratnom kampanjom (ARK), pa su tako redovno prenosili tekstove iz njihovog časopisa Arkzin, a bliski kontakti postojali su i sa Centrom za mir, nenasilje i ljudska prava iz Osijeka.

 

 

Udarnik – „Crepaja za mir“

 

 

U Crepaji, selu blizu Pančeva, nastala je krajem 1991. jedna od, današnjoj javnosti skoror potpuno nepoznata, mirovna inicijativa „Crepaja za mir“. Nije se radilo o osnivanju nekakve nove grupe, niti organizacije, već o kontinuiranoj mirovnoj akciji koja se odvijala unutar kafića „Udarnik“, koji je po rečima svedoka, bio mnogo više od uobičajenog ugostiteljskog objekta. „Udarnik“ je služio kao alternativni kulturni centar u kome su se gledali filmovi, igrale predstave, slušala alternativna muzika i komentarisali aktuelni društveno-politički događaji.[14] Sećajući se tog perioda, Nikola Petkov navodi:

 

 

U proleće i leto 1991. započele su mobilizacije vojno sposobnih građana, u velikom broju na silu. Jedne noći u avgustu putem od Pančeva, glavnom ulicom pored „Udarnika” zatutnjala su oklopna vozila na putu za Vukovar. Znali smo da je đavo pušten s’ lanca i da nema nazad. Većina ljudi koje sam znao nije bila za odlazak u rat. Taj rat nije bio naš, nama to nije bilo potrebno, a sumnjam da je bilo kome trebalo, osim organizatorima. Stvarnost je bila drugačija i u tom haosu preostalo je samo sakrivanje „pa dok sve to ne prođe”, a kako nije prolazilo, onda i odlazak negde daleko.[15]

 

 

Jedna od prvih akcija bilo je organizovanje „Bele knjige“ u koju su građani/ke mogli da zabeleže svoja razmišljanja o ratu; organizovana je i pomoć studentima/kinjama koji su organizovali studentske proteste 1991. i 1992. godine, postojala je bliska saradnja sa drugim mirovnim i feminističkim/ženskim organizacijama, posebno sa Centrom za žene „Isidora“.

 

 

Izvor: Pančevo Siti

 

 

Naslednici, ili novi talasi aktivizma i nove teme

 

 

Na stazama koje je u Pančevu utro antiratni otpor i mirovni aktivizam, tokom kasnih 90-ih i nakon toga se razvija čitav niz novih aktivističkih inicijativa i agendi koji jednom delom usvajaju i nadograđaju nasleđe pionirskih grupa i inicjativa na ovom polju, dok su sa druge strane sa njima u dijalogu, pa i u poziciji konfrontacije ili neslaganja oko viđenja ciljeva i zadataka aktivističkog delovanja. Nije u domenu ovog mapiranja da se bavi razvojem i pravcima delovanja tih inicijativa[16], ali ih je vredno spomenuti jer su često potaknute istom potrebom za dizanjem glasa i pružanjem otpora dominantnim politikama nepravde i eksploatacije, te za uvođenjem „određenih diskontinuiteta u svakodnevicu kroz praksu politike postavljanja pitanja koja se bavi zadatim i dominantnim oblicima proizvodnje života“.[17]

 

Želja nam je da se na osnovu ovog početnog mapiranja mesta (ne)sećanja u vezi sa ratovima 90-ih i širim društveno-političkim kontekstom koji ih je omogućavao i poticao, razvije široko primenjiva istraživačka i aktivistička metodologija mapiranja, obeležavanja i imenovanja alternativnih naracija, kako o nasilnoj prošlosti iz 90-ih, tako i o sadašnjosti i budućnosti kakve (ne)želimo da gradimo.